VIÊM TỤY
Phần 1: Y HỌC HIỆN ĐẠI.
1.1. Viêm tụy cấp.
1.1.1. Đại cương
Viêm tụy cấp là tình trạng bệnh lý do chính các men tụy tăng cường hoạt động làm tiêu hủy tổ chức của tụy.
1.1.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh.
* Nguyên nhân
– Nguyên nhân chữa rõ.
– Một số yếu tố thuận lợi: người béo, ăn nhiều đạm mỡ trứng, sỏi mật giun chui ống mật, loét dạ dày, xơ gan.
* Cơ chế bệnh sinh.
– Thuyết về giải phẫu.
– Thuyết rối loạn lưu thông dịch tụy.
– Thuyết rối loạn chuyển hóa.
– Các thuyết khác: Nhiễm độc rượu, nhiễm khuẩn, dị ứng, chấn thương bụng hoặc sau phẫu thuật bụng…cũng có thể gây viêm tụy cấp.

1.1.3. Triệu chứng.
* Lâm sàng.
– Cơ năng.
Đau bụng vùng thượng vị hoặc trên rốn dữ dội đột ngột không dứt cơn lan sau lưng. Nôn nhiều, chất nôn có dịch mật, có khi nôn cả ra máu. TRướng bụng, bí trung tiện.
– Thực thể.
Toàn thân : Da mặt đỏ, có thể vàng, có thể có sốt, mạch nhanh, vã mồ hôi, có thể trụy tim mạch gây tử vong.
Khám bụng: Bụng trướng nhẹ, vùng thượng vị vó phản ứng nhẹ, điểm sườn sống lưng bên trái đau (điểm Ayor – Robson) gõ vàng vùng giữa bụng đục vùng thấp.
* Cận lâm sàng
– Xét nghiệm máu:
Amylase tăng cao > 220u/l (37 độ C) (tốt nhất theo dõi Pancreatic Amylase).
Calci máu giảm (nếu sau bị bệnh 4 – 8 giờ cali vẫn giảm thì bệnh nặng)
Bạch cầu tăng nhất là bạch cầu đa nhân trung tính.
– Xét nghiệm nước tiểu:
Amylase niệu tăng.
Đường niệu (+).
Tỷ số: Crearance Amylase / Crearance Creatinin = amylase niệu/Amylase máu x Creatinin máu / Creatinin niệu x 100. Bình thường tỷ số này từ 1 – 5 %.
– X quang.
X quang bụng: đaị tràng giãn to, có thể thấy sỏi túi mật, không thấy liềm hơi, mức nước.
X quang dạ dày tá tràng: Khung tá tràng giãn rộng, dạ dày bị đẩy ra phía trước.
– Soi ổ bụng: Dịch ổ bụng có màu hồng, có các vết nến ở thành bụng, mạc treo, thành ruột.
1.1.4. Chẩn đoán
* Chẩn đoán xác định
Dựa vào các triệu chứng:
– Lâm sàng.
– Cận lâm sàng.
* Chẩn đoán phân biệt.
– Thủng dạ dày
– Tắc ruột.
– Cơ đau bụng gan mật.
1.1.5. Điều trị
* Nội khoa.
– Hạn chế bài tiết dịch tủy: Nhịn ăn tuyệt đối 4-5 ngày, nuôi dưỡng bằng truyền dịch. Đặt sond vào dạ dày để hút dịch và rửa dạ dày bằng dung dịch Nabica…
– Giảm đau.
– Chống choáng.
– Chống nhiễm khuẩn.
– Chống hoại tử tế bào tụy.

1.2. Viêm tụy mạn.
1.2.1. Đại cương.
Viêm tụy mạn là tình trạng bệnh lý xơ hóa tụy làm mất chức năng ngoại tiết và nội tiết của tụy.
1.2.2. Nguyên nhân
Chưa rõ, có thể là.
– Sau viêm tụy cấp tái phát nhiều lần.
– Tổn thương các mạch máu của tụy.
– Bệnh tự miễn.
– Rối loạn chuyển hóa: ăn uống không hợp lý…
– Nhiễm độc: rượu, chì…
– Sau phẫu thuật gan, đường mật.
– Sau thủng ổ loét của dạ dày, tá tràng vào tụy.
– Yếu tố di truyền.
1.2.3. Triệu chứng
* Lâm sàng
– Cơ năng:
Đau bụng lâm dâm vùng thượng vị hoặc hạ sườn phải, cũng có lúc có cơn đau dữ dội, đau tái phát sau khi ăn, lan sau lưng.
Đại tiện lỏng, khối lượng phân nhiều, mùi thối, trong phân có thể thấy có sợi mỡ.
– Thực thể.
Toàn thân: gầy đét, da khô, lông tóc thưa và dễ rụng, da niêm mạc hơi vàng nhạt, thiếu máu, mệt mỏi,
Khám bụng: Ấn vùng tá tràng – tụy đau, điểm sườn sống lưng bên trái đau (điểm Ayor – Robron).
* Cận lâm sàng.
– Thăm dò chức năng ngoại tiết tụy.
+ Hút dịch tá tràng: Số lượng dịch tụy giảm, men giảm. Tìm thấy nhiều thức ăn chưa tiêu trong phân.
– Xét nghiệm máu.
+ Amylase bình thường.
+ Đường huyết tăng.
+ Hồng cầu giảm, thiếu máu nhược sắc, bạch cầu tăng, máu lắng tăng.
– Xét nghiệm nước tiểu.
+ Amylase niệu bình thường.
+ Đường niệu (+).
– X quang
X quang bụng: Thấy hình ảnh cản quang của tụy nằm ở khoảng D12, L1, L2.
X quang khung tá tràng: Hẹp đoạn II tá tràng, biến đổi bờ cong lớn dạ dày.
1.2.4. Chẩn đoán viêm tuỵ mạn.
* Chẩn đoán xác định
Dựa vào các triệu chứng:
– Lâm sàng.
– Cận lâm sàng.
* Chẩn đoán phân biệt.
– Các bệnh tại tuyến tụy: Ung thư tụy, sỏi tụy.
– Loét dạ dày – tá tràng.
– Viêm túi mật.
1.2.5. Điều trị viêm tuỵ mạn.
* Nội khoa.
Mục đích: Hạn chế quá trình xơ, cắt cơn đau, điều chỉnh quá trình tiết dịch.
– Chế độ ăn: Thích hợp cho từng người, ăn nhiều bữa, nhiều sinh tố…
– Giảm đau.
– Thuốc kích thích.
– Điều trị các bệnh kết hợp.
PHẦN 2: ĐIỀU TRỊ VIÊM TUỴ MẠN BẰNG Y HỌC CỔ TRUYỀN.
2.1. Bệnh danh.
Trong phạm trù các chứng “Phúc thống”, “Tỳ tâm thống”, “Tiết tả”.
2.2. Nguyên nhân cơ chế bệnh sinh.
Bệnh Viêm tuỵ mạn phần nhiều do ăn không điều độ (ăn nhiều đạm, mỡ, trứng) nghiện rượu, làm tổn thương tỳ vị, tích trệ lâu ngày sinh thấp nhiệt, nhiệt tà và thực tích kết hợp dẫn đến không thông khí mà sinh đau bụng. Khí trệ thì huyết ứ – thành cục ở bụng. Thấp nhiệt chưng đốt can đởm – Hoàng đản. Bệnh tái đi tái lại, tỳ khí hư nhược, ảnh hưởng chức năng phân thanh giáng trọc của tỳ vị – đi lỏng. Tỳ hư không nhiếp tinh, tinh chất đưa xuống mà thành chứng tiêu khát.
2.3. Biện chứng luận trị
2.3.1. Thể khí trệ thực tích.
* Chứng trạng
Sườn bụng trướng đau thành cơn, ợ hơi, đại tiện bí kết, rêu lưỡi nhớt, mạch huyền.
* Pháp điều trị
Lý khí sơ can, thanh nhiệt tiêu thực.
*Bài thuốc: Thanh tụy thang gia giảm.
Sài hồ | 9g | Hồ hoàng liên | 3g |
Bạch thược | 15g | Mộc hương | 9g |
Diên hồ sách | 9g | Hậu phác | 6g |
Sơn tra | 12g | Thần khúc | 12g |
* Ý nghĩa bài thuốc.
Sài hồ, Diên hồ sách, Hậu phác, Mộc hương: Sơn can, lý khí chỉ thống. Hoàng cầm, Hồ hoàng liên: Thanh nhiệt. Thần khúc, Sơn tra: Tieu thực. Bạch thược: Thư loan chỉ thống.
Nếu đại tiện táo gia thêm Đại hoàng, Mang tiêu.
2.3.2. Thể tỳ vị thực nhiệt.
* Chứng trạng
Vùng thượng vị đầy đau không cho ấn, đại tiện táo, miệng khô, rêu lưỡi vàng dầy nhớt, mạch hoạt sác.
* Pháp điều trị.
Thông ý công hạ, thanh nhiệt chỉ thống.
* Bài thuốc: Thanh tụy thang hợp Đại thừa khí thang (Thương hàn luận).
Sài hồ | 9g | Hồ hoàng liên | 3g |
Bạch thược | 15g | Mộc hương | 9g |
Diên hồ sách | 9g | Hậu phác | 9g |
Đại hoàng | 15g | Hoàng cầm | 9g |
Mang tiêu | 9g | Chỉ thực | 9g |
* Ý nghĩa bài thuốc.
Đại thừa khí thang: Thông lý công hạ. Thanh tụy thang: Thanh nhiệt lý khí chỉ thống. Diên hồ sách, Mộc hương: Lý khí chỉ thống. Bạch thược: THư loạn chỉ thống.
2.3.3. Thể ứ nhiệt
* Chứng trạng.
Sốt cao rét run, bụng đau dữ dội kéo dài, không cho ấn, buồn nôn, nôn, miệng khô, bứt rứt, đại tiện bí két, bụng và lưng có ban ứ, chất lưỡi xám tối rêu lưỡi vàng khô, mạch hồng sác.
* Pháp điều trị
Hoạt huyết hóa ứ, thanh nhiệt thông phủ.
* Bài thuốc: Đào hồng tứ vật thang (Y tông kim giám) Hợp Đại thừa khí thang (thương hàn luận) gia giảm.
Đào nhân | 9g | Hồng hoa | 6g |
Đương quy | 9g | Xuyên khung | 6g |
Xích thược | 9g | Hồng đăng | 30g |
Hậu phác | 6g | Sinh địa hoàng | 9g |
Bại tương thảo | 30g | Mang tiêu | 9g |
Chỉ thực | 9g |
* Ý nghĩa bài thuốc
Đào nhân, Hồng hoa, Đương quy, Xuyên khung, Xích thược: Hoạt huyết, hóa ứ. Sinh địa hoàng, Mang tiêu, Chỉ thực, Hậu phác: Thông phủ tiết nhiệt. Hồng hoa, Bại tương thảo: Thanh nhiệt giải độc, tiêu ung nhọt bài nùng, hoạt huyết hóa ứ.
2.3.4. Thể can đởm thấp nhiệt
* Chứng trạng
Sườn phải đau, hoàng đản, mệt mỏi, buồn nôn, nôn, rêu lưỡi vàng nhớt, mạch huyền hoạt hoặc sác.
* Pháp điều trị
Thanh lợi thấp nhiệt can đởm.
* Bài thuốc.
Thanh tụy thang hợp Long đởm thảo tả can thang (Lan thất bí tàng) gia giảm.
Sài hồ | 9g | Hồ hoàng liên | 3g |
Bạch thược | 15g | Mộc hương | 9g |
Diên hồ sách | 9g | Mộc thông | 6g |
Long đởm thảo | 3g | Hoàng cầm | 9g |
Sinh địa hoàng | 9g | Sơn chi | 9g* ý nghĩa bài thuốc. |
Sài hồ, Diên hồ sách, Mộc hương: Sơ can lý hkis chỉ thống. Hoàng cầm, Sơn chi, Hồ hoàng liên, Long đởm thảo: Thanh nhiệt. Mộc hương, Mộc thông: Lợi thấp. Sinh đại hoàng: Thông phủ tiết nhiệt.
2.3.5. Thể tỳ vị hư hàn.
* Chứng trạng
Người mệt mỏi, đại tiện phân nát hoặc lỏng, không muốn ăn, rêu lưỡi trắng mỏng hoặc ít rêu, mạch tế nhược.
* Pháp điều trị
Kiện tỳ hòa vị
* Bài thuốc: Tứ quân tử thang (Thái bình huệ tễ cục phương) hợp Bảo hoa hoàn (Đan khê tâm pháp) gia giảm.
Đẳng sâm | 9g | Bạch truật | 9g |
Phục linh | 12g | Cam thảo | 6g |
Bán hạ | 9g | Trần bì | 6g |
Liên kiều | 12g | Sơn tra | 12g |
Thần khúc | 12g |
* Ý nghĩa bài thuốc
Đẳng sâm, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo: Kiện tỳ ích khí. Bán hạ, Trần bì: Hòa vị. Liên kiều: Thanh nhiệt tán kết. SƠn tra, Thần khúc: Tiêu thực hòa vị.
Nếu vùng thượng vị đau tái đi tái lại gia Mộc hương, Diên hồ sách, Xuyên sơn giáp.Tạo giác thích, Bồ hoàng, Ngũ linh chi để lý khí hoạt huyết hóa ứ chỉ thống.
2.3.6. Phương thuốc khác
– Đại hoàng huyền minh phấn phương:
Sinh địa 12 g. Huyền minh phấn 30g.
Nước sôi 200ml hãm chia 3 lần uống hoặc qua xông dạ dày.
– Viêm tụy cấp sau 4-6 giờ phát bẹnh: Bụng trên đau, buồn nôn mà không nôn được có thể dùng nước muối nhạt hoặc đè lưỡi kích thích nôn.
2.4. Phòng bệnh viêm tuỵ mạn
– Có chế độ ăn điều độ, kiêng rượu.
– Phòng và chữa bệnh giun.
– Điều trị tốt các bệnh: Viêm túi mật, sỏi mật.
– Người đã bị viêm tụy cấp, bình thường nên ăn ít nhưng chia nhiều bữa. Ăn ít dầu mỡ, cấm uống rượu.